Srawung ing Bebrayan Migunakake Unggah-Ungguh Basa Jawa Kanggo Nguri-Uri Basa Jawa ing Jaman Globalisasi

Jaman saiki kalebu Jaman Globalisasi minangka ketergantungan antara bangsa siji lan bangsa liyane uga antar manungsa ing dunyo liwat babagan perdagangan, investasi, budaya, basa, lan wujud-wujud interaksi liyane kang nyebabake wates negara dadi tambah cupet. Anane jaman globalisasi iki ndadekake interaksi babagan-babagan mau ngrembaka liwat media massa (utamane TV, film, musik, internet lan transmisi berita uga olah raga internasional). Jaman globalisasi kang ora ana watese kuwi maringi pengaruh akeh kalihan bebrayan agung utamane mengaruhi babagan basa. Liwat media massa, basa-basa global saka negara-negara liyane bisa cepet berkembang, amarga manungsa ing dunyo gampang penasaran karo babagan-babagan kang enggal. Tuladhane, saiki wong-wong ing negarane dhewe luwih seneng nyinauni lan migunakake basa-basa manca kayata : basa Prancis, basa Korea, basa Jepang, basa China, lan basa-basa liyane kang lagi booming ing dunyo. Ing wayah caket menika, basa kang menehi pengaruh ing donyo yaiku bahasa Korea. Para taruna lan wong tua ing negarane kita uga akeh kanthi seneng nggoleki perkembangane basa Korea kang lagi terkenal.

Anane basa kang menehi pengaruh wong-wong ing dunyo kuwi bisa nyebabake lunture basa-basa kang wis diuri-uri ing negarane dhewe. Pengaruh mau luwih berpotensi maringi pengaruh ing para mudha kang nduweni tugas nguri-uri budaya kang wis turun temurun. Apa maneh negara Indonesia, sing nduweni basa kang cacahe akeh kudu luwih wigati marang basa-basane kang wis diuri-uri dining para leluhur. Khususe basa Jawa minangka basa kang wis paten dikembangake ana ing Indonesia. Basa Jawa yaiku salah siji basa daerah kang dirembaka ing tlatah Jawa Tengah lan Jawa Timur. Basa jawa uga basa dhaerah kang nduweni leksikon paling akeh dibandingake karo basa-basa liyane ing dherah-dhaerah Indonesia. Mula basa jawa diarani basa sugih tembung. Saliyane kuwi, basa jawa uga siji-sijine basa kang nduweni tingkatan-tingkatan basa kang kasebut unggah-ungguh.

Unggah-ungguh dienggo ing salebeting urip bebrayan. Salebeting bebrayan iku mesthi mbutuhake pambiyantune wong liya. Mula wis lumrah yen awake dhewe kudu gelem sesambungan karo wong liya. Sarana kang dianggo sesambungan yaiku unggah-ungguh basa. Unggah-ungguh tegese tata pranataning basa miturut lungguhing tatakram. Wondene tatakrama tegese carane guneman dateng tiyang sanes uga tindak-tandukutawa solah tingkah (pangucapbsaha patrap). Manawa para putra guneman marang sapa bae, kudu ngetrepake unggah-ungguh basa kanthi trep. Ananging, saiki para mudha lan uga wong tua taksih kirang diuri-uri.

Ing bebrayan (masyakarat) Jawa kerep pancen asring keprungu tetembungan unggah-ungguh. Tegese unggah-ungguh yaiku sopan santun, tata krama. Unggah-ungguh iku mujudake sopan santune wong Jawa. Nanging, Wong Jawa saiki akeh sing ngarani yen wong enom wis ora nduweni unggah-ungguh maneh. Mesthi bae, Wong saiki tindak lakune kudu cepet, jalaran nguber kabutuhane urip, nganggo paugeran cepet-cepet anggere slamet, ora kaya wong Jawa jaman biyen sing duwe pathokan nguler kambang, alon-alon waton kelakon. Kanthi lumakune waktu lan jaman, mesthi ana owah gingsire kahanan, jalaran tuwuh kahanan anyar utawa sangsaya majune teknologi bakal nuwuhake owah-owahan. Apa iku owah-owahan sikap, apa tindak tanduk.

Sing gampang bae anane owah-owahan punjere paprentahan, sing biyen ana ing Surakarta Hadiningrat lan Ngayogyakarta Hadiningrat saiki wis ngalih ana ing Jakarta. Kahanan iki nyebabake owah-owahan uga, utamane Basa Jawa. Basa Jawa sing biyene dadi basa resmi paprentahan saiki ora. Malah-malah saiki akeh wong Jawa sing wis ora gelem nganggo basa Jawa maneh, sanajanta wong mau asale saka Surakarta lan Ngayojakarta. Kahanan iki nyebabake basa Jawa ngalami owah gingsir, bisa-bisa ngalami ilang musna kaya basa Jawa Kuna sing jaman saiki wis wong Jawa sing ora ngerti amarga globalisasi. Saiki, akeh wong Jawa sing wis ora ngerti basa Jawa maneh. Ngertine namung kang cepet-cepet, apa maneh basa sing ndakik-ndakik kayata basa gaul lan basa-basa sing alay. Miturut wong saiki ora gaul menawa ora nganggo basa gaul rikala gineman.

Basa Jawa saiki wis owah, ora kaya jaman panjenengane Bapak Antun Suhono, S. Padmosukoco, Rng Poerbacaroko lan sapanunggalane. Nalika jaman iku, basa Jawa diperangake dadi :

1.        Basa Ngoko. Basa Ngoko isih diperang dadi basa Ngoko Lugu lan basa Ngoko Andhap.

2.        Basa Madya. Basa Madya isih diperang dadi basa Madya Ngoko, Madya Krama, lan Madyantara.

3.        Basa Krama. Basa Krama isih diperang dadi basa Mudhakrama, Madya Krama, lan Wredhakrama.

4.        Basa Krama Inggil.

5.        Basa Bagongan kanggo ing salebete keraton.

6.        Krama desa sing tembung-tembunge akeh sing tinemu ing karang padesan.

Jaman saiki akeh wong desa sing dadi priyayi gedhe ing Jakarta, dene sing biyen trahing kusuma rembesing madu ing kraton Surakarta lan Ngayogyakarta dadi priyayi lumrah. Kadhangkala wong-wong ing sacedhake (tangga teparone) priyayi mau ora mangerteni yen priyayi mau tedhaking kusuma rembesing madu, kaya paribasan kang kamot ing tembang Dhandhanggula , diemot ing buku “Ngengrengan Kasusastran Jawi” karangan S. Padmosukoco, paraibasan “Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati”, temah nampa papan kang nistha. Mula apa kira-kira saiki perlu diatur ing paramasastra anyar.

Unggah-ungguh basa Jawa ing jaman saiki miturut Sudaryanto (1987) sinengkuyung Tjatur Wisnu Sasongko (2004), menawa unggah-ungguh basa Jawa kaperang dadi 4, yaiku:

1.        Ngoko lugu

2.        Ngoko alus

3.        Krama lugu

4.        Krama alus

Kanthi adhedhasar peranganing unggah-ungguh basa Jawa, menawa wong Jawa anggone srawungan guneman karo wong liya asring ngginakake basa Jawa ngoko, krama gumantung papan lan panggonane.

Basa Jawa ngoko lan krama digunakake ing bebrayan agung nganggo sarana:

1.        Norma lan etika (unggah-ungguh, tata krama) srawung ing bebrayan, guneman kalih tiyang sanes ing saben dinane kanthi maosi wong kang diajak guneman (wong enom lan wong tua).

2.        Pakurmatan lan kekadangan (keakraban) karo wong liya, saengga ora diarani nungkak krama, ora ngerti basa lan tata krama.

3.        Mranata jumbuhing kalenggahan utawa social distance ‘jarak sosal’, saengga anggone guneman bisa bener, apik, trep lan kepenak, ora ninggalake subasita. Wondene kang bisa dibedaake bedane kalenggahan, antawis umur, drajat/ pangkat,ekonomi, aluraning waris, olitis, lan jenis kelamin.

Kang disebutake ing dhuwur kuwi minangka perlune ngginakae unggah-ungguh basa Jawa ing bebrayan saperlu uga kanggo nguri-uri basa ing Jaman kang wis global. Jalaran unggah-ungguh basa iku pancen dibutuhake banget. Be­cike wong Ja­wa, na­li­ka ati­ne pa­nas lan mun­tab wae ya isih ne­nge­na­ke ung­gah-ung­guh. Upam­ane, na­li­ka wong Ja­wa ru­mang­sa ke­gang­gu ut­awa ora sreg ma­rang tu­min­da­ke wong li­ya, car­ane omong ora sak­kal lan kan­thi blak-blak­an. Nang­ing ati lan pi­kir­ane wong kang di­jak omong di­ga­wa dhi­sik te­kan ngen­di-en­di, di­ta­ta, lan mes­thi ukara sing pi­san­an di­uca­pa­ke yai­ku nyu­wun se­wu ut­awa nyu­wun pang­apun­ten lan na­li­ka mung­ka­si omong­an uga ora la­li ngu­ca­pa­ke ma­tur nu­wun. Ku­wi con­to kang pra­sa­ja. Su­wad­ji jro­ning bu­ku­ne So­pan San­tun Ber­ba­ha­sa da­lam Ba­ha­sa Ja­wa (1985), nye­bu­ta­ke ung­gah-ung­guh iku nya­kup rong bab, yai­ku pat­rap lan pang­ucap kang sa­klo­ro­ne ora bi­sa di­pi­sa­ha­ke. Con­to­ne wong kang ur­mat ma­rang wong li­ya kan­thi po­cap­an alus kan­thi ba­sa Ja­wa kra­ma alus, mes­thi di­ba­rengi kan­thi la­ku ut­awa pat­rap kang ur­mat. Se­mo­no uga wong kang pat­ra­pe ku­rang ur­mat ma­rang wong li­ya mes­thi di­ba­rengi po­cap­an kang ku­rang ur­mat.

Saengga, kanggo njaga ungga-ungguh basa Jawa, kita perlu mbiyasakake anggone unggah-ungguh ing saben dinane. Wondene jaman saiki wis terbuka amarga anane globalisasi kang bisa musnahake basa Jawa kang wis dirembaka awit biyen. Mula, sadurunge kebacut musna, dhewe khususe para mudha kudu bisa nggunekake unggah-ungguh basa kang bener lan trep ing bebrayan saben dinane. Saengga unggah-unggung basa Jawa bisa tetep lestari jalaran jamane wis global. Supaya, basa Jawa ora ilang amarga kalah karo basa-basa liyane kang sumebar ing pira-pira belahan dunyo.